Shkruan: Shkodrane Beqiri – Salihu
Mbi librin “Të gjithë të mitë” Zuvdija Hoxhiq (Berisha), Potgoricë,2017
Si çdo tekst letrar edhe romani ‘’ Të gjithë të mitë ‘’ i ka të dyja shtresat që përbëjnë një vepër letrare: historinë dhe rrëfimin. Duket se kjo e dyta lidhet drejtpërdrejt me pozicionin që zë autori, i cili na ngjan se në raport me lexuesin shqiptar ka krijuar një lidhje afërsie. Janë pikërisht lidhjet e brendshme emocionale e kuptimore nëpërmjet thënieve të rrëfimtarit dhe personazhit, që drejton këtë komunikim.
Romani i ri ” Të gjithë të mitë ” Zuvdija Hoxhiq (Berisha), është autobiografik në të cilin autori trajton marrëdhëniet e shkëlqyera ndërmjet kombësive, feve dhe brezave, flet për paraardhësit, dervishët – bektashianet, dhe ai shpjegon trashëgiminë e tij shpirtërore.
Le të citojmë një fragment në nisje të kreut të parë. Ja si i drejtohet autori lexuesit:
“Gjyshi im është Cuf Berisha, bektashi, i biri i dervishit Ali, nipi i shehut Ramë, të birit të Riza Kodralisë, shehut të Teqës së Vogël, baba dervishit, emrin e të cilit mbaj – Zuvdi.
Pikërisht për shkak të kontekstit familjar, autori zgjodhi një lloj homazhi në formën e albumit, sepse romani është i strukturuar në atë mënyrë. Nuk është e lehtë të kuptojmë shkallën në të cilën albumi fotografik ishte një shpikje simpatik dhe e dobishme. Ku ndalemi në një paratekst të tij:
“Fotografía e Cuf Alise nuk gjendën as në albume e askund tjetër. Zgjohem njëherë në mesnatë, kap një album dhe në “faqen e gjyshit ” filloj të pikturoj. Sikur rri përballë meje, e shoh mirë, vetëm sa nuk flasim. Deri në mëngjes kam mbaruar portretin.
E le albumin hapur. Axha Braho, duke parë fytyrën e gjyshit, zgjon dhe mbledh të gjithë njerëzit e shtëpisë. Unë shikoj nga anash dhe hesht. Të gjithë që e kanë njohur: babai, xhaxha- llarët, tezet, vëllezerit nuk besojnë në atë çfarë shohin.
Si me qenë i gjallë. Gjithçka njësoj: sytë, mjekra, kapa e dervishit, goja, vetëm sa nuk flet”.
Gjithmonë dukej sikur ishte një libër i madh, një dyqan enciklopedi, me fletë të zymta të errët, që zakonisht përmbanin letra transparente të hollë mes tyre, gjë që do të parandalonte që fotot të prekëshin dhe të vinin në sy njëra-tjetrën. Dhe, më e rëndësishmja, çdo foto albumë, kishte jo vetëm enciklopedinë familjare, por edhe thesarin e sekretëve familjare. Jo vetëm për shkak të personazheve që u “kapën” atje. Çfarë një rekord, letër, dokument i rëndësishëm, të gjitha mund të gjendën përmes faqeve të besuëshme të një albumi fotografish.
Në këtë roman, marrëdhënia e autorit me lexusin duket e thjeshtë në pamje të parë, por në të vërtetë është shumë e sofistikuar, pasi në vepër mbizotëron rrëfimi shumështresor, ku krahas zërit të autorit ndihet edhe zëri i personazheve të tjerë. Në vepër ka edhe një alternim mjeshtëror të kohëve të foljeve, si edhe njëfarë shkallëzimi, që formohet mes kohës së tashme dhe kohëve të së shkuarës, sidomos kohës së kryer. Në përdorimin e këtyre kohëve rrëfimtari ka një analogji me ciklin e kreshnikëve, të cilën autori e ka përdorur edhe si paratekst në një nga historitë e tij.
Po citoj:
“Erë nuk ka, por bjeshka gjëmon
Ja ku kemi Mujin e Halilin
Më dëgjuan dhe të çuditur u ndalën.
“Kush jeni dhe nga na njihni” – disi i pasigurt pyeti më i moshuari.
“Jemi tanët”.
U njohëm, folëm, pranuam të kthejmë në kafe. Bisedën e kemi vazhduar në çajtoren që kishim më afër. Kemi folur si me të njohurit e vjetër.
Njerëz të thjeshtë dhe shpirtmirë, të vetmuar, të dëshiruar për shoqëri dhe biseda. Mujo dhe Halil Duraku u gëzuan se janë takuar me ne. Edhe ne na erdhi bukur dhe mirë. Gati me një naivitet fëmijëror dhe çiltërsi kanë folur për vete si me njeriun më të afërt, nga janë dhe pse kanë ardhur në Gjermani.
Kanë ardhur sapo është përzier puna në Bosnjë. Janë nga Klladusha, nga Krajina, bjeshka e gjakosur, nën Kunarë, bjeshkën e gjelbër tamam si Hrnjiqët Mujo dhe Halil, për trimërinë e famën e të cilëve di gjithkush. Gjyshi ua ka dhënë emrat, që nipat të ngjajnë me ta. Jo për luftërat dhe betejat, mos ja jep o Zot askujt, por për fuqi dhe bukuri. Për njerëzillëk.
Kur një trimi ose bajraktari të dëgjuar i kanë uruar djalin, kanë thënë:
Dhashtë zoti, ngjan me të atin…
Ai u është përgjigjur me mençuri: Jo, mos e dhëntë Zoti të jetë ashtu, por le t’i ngjajë kohë…”
Ky lloj rrëfimi zbulon afërsinë shpirtërore të autorit, trazimin e tij të ndjenjave, ku gjen rrugën për të hyrë edhe në shpirtin e lexuesit shqiptar.
Do të mësosh shumë për shoqërimin me këtë tekst: historia e dervishëve të vjetër dhe shpiritualiteti i tyre mistik, i dha autorit një mundësi për të treguar të gjithë historinë për islamin bektashian, rolin e tij në një pjesë të mirë të Ballkanit dhe zgjimin e vetëdijes kombëtare shqiptare.
Pas përfundimit të leximit të romanit, kupton se kjo deklaratë nuk është fëmijënore apo naive: është pikërisht filozofia e bashkimit të planeve kohore, në të cilat vetëm “fjalët” dhe “më pas” janë vetëm fjalë, doktrina mistike e të mençurit të Cuf-Berishës, në të cilën mençuria përfaqëson një lloj aftësia për të parë midis botëve.
“Të gjithë të mitë”, romani më i fundit i autorit malazez Zuvdija Hoxhiq, që vjen në sistemin tonë letrar i përkthyer, nga Dimitrov Popoviq,
(Autorja është studente e nivelit Master në Fakultetin e Filologjisë, Dega e Letërsisë Shqipe. Punimi është paraqitur në lëndën “Letërsi aktuale shqipe” dhe botohet për herë të parë).
